Rys historyczny

Najstarsze pewne wzmianki źródłowe pochodzą z lat 1305 – 1307, kiedy pojawia się w źródłach wojewody sandomierskiego Albertus de Smigrod (Wojciech ze Żmigrodu). Niewiadomo przy tym, czy chodzi tu o Nowy, czy też Stary Żmigród. Po raz pierwszy różnicują te dwie nazwy rachunki ze świętopietrza z lat 1325 – 1327. Obie pod datą są już siedziba parafii. Pewne jest, ze Stary Żmigród istniał w XIII w., jako osada książęca na granicy ziem polskich z Rusią czerwoną na wschodzie i Węgrami od południa. Powstał on przypuszczalnie w oparciu o jeszcze starszy gródek graniczny usytuowany na wyniesieniu znajdującym się opodal Starego Żmigrodu, do dziś zwanego „kasztelem”. Ponieważ wiadomo jest, że miejsce to już co najmniej od połowy XIV w. nie było zabudowane, hipoteza ta wydaje się być prawdopodobna. Filią tego gródka była strażnica na skarpie wschodniego brzegu Wisłoki nadzorująca
i utrzymująca bród na rzecze oraz ściągająca myto. Trudno przeceniać walory obronne tej strażnicy, jednak jej położenie na cyplu wysokiej skarpy niezmiernie utrudniało jej zdobycie(Wnorowski 1981)

Brak jest jakichkolwiek danych na temat daty lokacji miasta, nie zachował się żaden dokument, nie ma tez żadnej wzmianki na ten temat. Jest pewne, że lokacja ta jest jeszcze przedkazimierzowska.

>Istnienie Nowego Żmigrodu już w tym okresie jest potwierdzone uchwałą OO Dominikanów w Bordeaux z roku 1277 o założeniu dwóch domów zakonnych versus Russia, z których jeden miał być założony w Żmigrodzie.

Koronnym dowodem na istnienie Nowego Żmigrodu już za Władysława Łokietka jest wspomniany wcześniej dokument z poboru świętopietrza (Wnorowski 1981).

Już w 1325 r. istniała w Żmigrodzie Nowym parafia, której proboszczem był ksiądz Bertold. W tymże roku w Żmigrodzie Nowym było około 21 domów, od których płacono dziesięcinę.

Żmigród i dobra okoliczne od początku swego istnienia należały do rodziny Bogoriów, pełniących w XIII i XIV w. wysokie urzędy państwowe. Oprócz wymienionego wcześniej Wojciecha, można tutaj wymienić jego syna Jakuba, który był w 1319 podkomorzym krakowskim, a od 1319 do 1320 podkomorzym sandomierskim, zaś
w latach 1329 do 1331 kasztelanem żarnowskim. Natomiast drugi syn Mikołaj piastował w 1318 urząd łowczego krakowskiego, a w latach 1331 do 1338 wojewodą krakowskim ( Sarna 1908).

Ród ten znikł z historii około roku 1358. Później dobra żmigrodzkie wraz z miastem przechodziły z rąk do rąk.

 

W 1331 r. papież Jan XXII zezwolił Dominikanom założyć klasztor „castro Smigrod”. Klasztor ten miał powstać już w Nowym Żmigrodzie, zbudowany został jednak dopiero staraniem Stadnickich około 1412 r (Wnuk 2000).

Tak więc na przełomie XIV i XV w. wybudowano w południowym fragmencie miasta, przy wałach i skarpie niewielki klasztor dominikanów z dwunastoma zakonnikami.

 

Kościół Dominikanów był skromny i drewniany, wielkością zbliżony do kaplicy. Kościół murowany zbudowany został w 1544 r. i przetrwał do końca XVII w., do momentu kasacji zakonu dominikanów.

Długosz tak pisze o klasztorze żmigrodzkim: „Ósmy klasztor OO. Dominikanów, położony w mieście Żmigrodzie pod Alpami Sarmackiemi, które Polskę i Węgry dzielą, a którego (Żmigrodu) własność należy do rycerza Przybka i synów jego.”(Sarna 1908).

Okres największego rozwoju Nowego Żmigrodu przypada na przełom XV i XVI w. W połowie XVI w. miasteczko posiadało ok. 50 domów i 300 mieszkańców. Znajdował się tutaj kościół parafialny, klasztor Dominikanów, zamek, ratusz, szpital, blich i młyn. Otaczały je mury obronne z dwiema bramami i basztą. Żmigród stanowił ruchliwy ośrodek rzemieślniczo - handlowy z prawem odbywania targów i jarmarków. (Wnuk 2000).

W roku 1474 w wyniku sporów dynastycznych między Polską i Węgrami,
na południowo-wschodnią Polskę najechały wojska Macieja Korwina pod wodzą Tomasza Węgrzyna. Zdobyli wtedy Żmigród i Muszynę. Splądrowano wówczas również Duklę, Dębowiec, Kołaczyce, Frysztak i Pilzno. Bazą wypadową był zdobyty Żmigród. Żmigród i okolice były pod panowaniem węgierskim ponad pół roku. Pokój został zawarty w 1475 r.

W roku 1481 Żmigród i okoliczne wsie drogą małżeństwa przeszły na własność Mikołaja Stadnickiego. Stał się on założycielem linii Stadnickich ze Żmigrodu. Do tej rodziny należały przez pewien czas dobra łańcuckie i z tej linii pochodzi Stadnicki.

W pierwszej połowie XVI w. rodzina Stadnickich przeszła na luteranizm, co odbiło się
na klasztorze dominikanów i parafii. Prawdopodobnie to było przyczyną, że w roku 1537 biskup krakowski Jan Konerski połączył parafie Nowego i Starego Żmigrodu.

Przed rokiem 1565 opustoszał na skutek prześladowań ze strony Stadnickich klasztor dominikanów.

W 1596 r. mieszkańcy zabrali plebańskie pole na Mytarzu,(...)a w 1564 r. od Wielkiego Postu do Bożego Narodzenia nie było żadnego prezbitera (uprawnionego do odprawiana mszy) (Świerz 2002 ).

W 1577 r. wybuchł pierwszy pożar, o którym wspominają kroniki.

W tymże okresie powoli zaczął tracić na znaczeniu szlak węgierski prowadzący przez Żmigród. Pomimo tego przez cały XVI w. miasto żyło stosunkowa nieźle
z handlu winem oraz bydłem.

Wieki XVI i XVII przyniosły rozwój przedmieść za bramą dolną oraz bramą węgierską. Starsze było przypuszczalnie przedmieście między bramą dolną, a brodem.

Z przełomu XVI i XVII w. pochodziła stara synagoga renesansowa zniszczona w czasie ostatniej wojny. Wówczas także w północno-wschodniej części miasta ukształtowało się getto żydowskie.

Żadne źródła z tego okresu nie wspominają o zamku. Przypuszczalne ze względu na wielkość nie był on nigdy rezydencją Stadnickich, którzy większość czasu przebywali w Łańcucie. W tym czasie zbudowano pierwszy dwór na północ od miasta. W 1603 r. Andrzej Stadnicki restytuował klasztor dominikański.

W czasie potopu szwedzkiego Żmigród został zdobyty bez walki. Żmigród
w tym czasie miał mury i mógł się bronić, ale Szwedzi zostali wpuszczeni.(...) Wprowadzenie wojsk szwedzkich bez walki ocaliło miasto, to znaczy jego budynki, ale mieszczanie byli narażeni na utrzymywanie obcych wojsk

W 1657 r. Rakoczy, w czasie najazdu na Polskę, oblegał Żmigród, zburzył mury
i zamek, obrabował miasto (Świerz 2002 ).

Od czasów wojen szwedzkich rozpoczął się upadek miasta, które już nigdy nie powróciło do dawnej świetności, a przecież jeszcze w XV w. było równorzędnym konkurentem Krosna ( Wnorowski 1981 ).

Znaczne zniszczenia zostały spowodowane przez pożar miasta w roku 1673. Wówczas spłonął ratusz, którego już nie odbudowano.

Wiek XVIII przynosi ze sobą kolejne próby ożywienia gospodarczego. Pozostają one jednak zazwyczaj jedynie próbami. Koniec Rzeczypospolitej po okresie względnego spokoju znów jest burzliwy. Żmigród i okolice stają się centralnym terenem działań konfederacji barskiej. Przez dwa lata tj. 1770 i 1772 Żmigród płaci na utrzymanie trzonu sił konfederackich, co ostatecznie podkopuje i tak już wątłą gospodarkę miasteczka.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r., Żmigród i okolice znalazł się pod zaborem austriackim.

W 1788 r. uległ kasacji klasztor Dominikanów. Kościół został rozebrany, a budynek klasztorny przekształcono na obiekt sądu rejonowego. Majątek klasztoru wcielono do funduszu religijnego.

W 1801 r. powracają Stadniccy w osobie Franciszka Stadnickiego, który nabywa miasto.

Wiek XIX przynosi kolejną serię niszczących miasteczko pożarów, tak jakby sprzysięgły się one nękać gród nad Wisłoką ( Wnorowski 1981 ).

Jak pisze ksiądz Sarna: „w r. 1828 spaliła się wschodnia część rynku aż po dom Wincentego Mordzińskiego. W r. 1843 dnia 17 kwietna w poniedziałek wielkanocny pogorzała połowa miasta wraz kościołem. (...) Trzy lata później tj. 1846 r. 3 grudnia zgorzał dach na dzwonnicy” (Sarna 1908 ).

W połowie czerwca 1849 r. przebywał w Żmigrodzie car Mikołaj I z księciem Paszkiewiczem, w czasie wyprawy mającej na celu pomoc cesarzowi Franciszkowi Józefowi I w czasie wydarzeń rewolucyjnych, jakie miały miejsce w tym roku
w Austrii.

Wybudowanie toru kolejowego przez Biecz, Jasło, Krosno odsunęło Żmigród od dróg handlowych (...). Żmigród stał się prowincjonalną mieściną, straciły na znaczeniu jego targi i jarmarki (Świerz 2002 ).

Pomimo utraty dawnego znaczenia, jeszcze na przełomie XIX i XX w., Nowy Żmigród był ruchliwym miasteczkiem. Oprócz urzędu gminy miejskiej był tu: sąd powiatowy, urząd podatkowy, urząd pocztowy, Kasa Towarzystwa Zaliczkowego, posterunek policji i straż ogniowa oraz szkoła ludowa. W 1885 r. w miasteczku było 318 domów i 2573 mieszkańców, w tym ponad połowa Żydów.(Wnuk 2000 ).

Jako ciekawostkę można wskazać, iż pod koniec panowania Austrii produkowano w Żmigrodzie zapałki. Wytwórnia znajdowała się nad przekopaną
w miejscu dawnego młyna, gdyż maszyny poruszane były kołem wodnym(Świerz 2002)

W czasie I wojny światowej front przesuwał się pod Gorlice i z powrotem.Pozostałością działań wojennych są liczne cmentarze wojskowe, z których najbliższy znajduje się na cmentarzu parafialnym.

Wojna, a później zanik znaczenia starych traktów handlowych były przyczyną upadku miasteczka.

W 1934 r. Żmigród traci prawa miejskie, staje się siedzibą gminy zbiorowej. Był to okres reform administracji. W tym czasie powstawały gminy zbiorowa, na wsi pozostał sołtys. W Żmigrodzie nie wybrano burmistrza, lecz wójta – stał się z okolicznymi wioskami gminą. Ostatnim burmistrzem Żmigrodu był Leon Karciński. Wsławił się on tym, że zafundował Żmigrodowi wodociągi, które funkcjonowały do czasów powojennych.

W latach międzywojennych miasteczko liczyło około 2000 mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi. Żydzi przeważnie to oni zajmowali się handlem. Zamieszkiwali centrum miasta. Było również kilka sklepów polskich, które były prowadzone przez stare kupieckie rodziny polskie. Polacy zamieszkiwali przeważnie przedmieścia i zajmowali się rzemiosłem oraz rolnictwem (Świerz 2002 )

We wrześniu 1939 r. dwa słabe bataliony obrony narodowej przez dwa dni odpierały pod Żmigrodem natarcie niemieckiej dywizji górskiej.

W październiku władze zaborcze przystąpiły do organizacji własnej administracji. Żmigród należał do powiatu jasielskiego. W Żmigrodzie dla całej gminy utworzony był posterunek policji niemieckiej oraz granatowej.

Od 1940 r. rozpoczęło się prześladowanie Żydów. Najpierw Niemcy zorganizowali getto w Żmigrodzie, spędzając wszystkich Żydów z okolicznych wsi
i Osieka. W gettcie Żydzi mieli własny samorząd i policję.

7 lipca 1942 r. przystąpiono do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Spędzono wszystkich Żydów na kamieniec, zwany placem Bala. Po długim oczekiwaniu i selekcji 1250 osób wywieziono do Hałbowa i tam wymordowano.

Podczas okupacji niemieckiej w Nowym Żmigrodzie istniała silna placówka ZWZ-AK o kryptonimie „Zimorodek” mająca swoje komórki w okolicznych miejscowościach.

W okresie akcji „Burza” w 1944 r. wsławiły się one wieloma udanymi akcjami.Pod koniec lata 1944 r. Żmigród znalazł się na linii frontu. Zacięte walki trwały w tej okolicy aż do wyzwolenia miasteczka 15 stycznia 1945 r. Po przejściu frontu 90 % zabudowy Żmigrodu leżało w gruzach, ocalało tylko 8 domów. Zniszczona została cała oryginalna podcieniowa zabudowa rynku.(Wnuk 2000 ).

Po wojnie miasteczko z trudem leczyło zadane wojną rany. W 1945 r. zorganizowano szkołę podstawową. Wprawdzie rozwijało się gospodarczo i kulturalnie, ale jeszcze długo wokół rynku stały zrujnowane domy.

Nowy Żmigród jest dziś znaczącym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym
w południowej części powiatu jasielskiego. Działa tu szereg firm i małych zakładów.
Od czasów powojennych miasteczko znacznie się rozbudowało, jest schludne i zadbane.

Nowy Żmigród zajmuje obecnie obszar o powierzchni 829, 1 ha. Ma 200 gospodarstw rolnych i prawie dwa razy tyle domów. Liczy 1357 mieszkańców (Wnuk 2000).