"Kirkut"

Cmentarz Żydowski w Nowym Żmigrodzie

O obecności Żydów w powiecie jasielskim świadczy fakt, że w XIII w. książę Bolesław Wstydliwy, który zezwolił cystersom z Koprzywnicy na założenie gminy miejskiej w Jaśle, wykluczył z niej Żydów. Dopiero król Kazimierz Wielki, nadając miastu prawa miejskie, zniósł ten zakaz. Od tego momentu coraz liczniej osiedlali się oni w podkarpackich miasteczkach. Pierwsze informacje o ich pobycie w Żmigrodzie sięgają 1410r. Żydzi mogli wówczas osiedlać się w handlowej części miasta, a już sto lat później ich liczba znacznie przewyższała pozostałe nacje. Jeszcze przed końcem XVI stulecia utworzyli kahał. Istnienie synagogi odnotowano już w 1606r. Z tego czasu datuje się założenie przez nich cmentarza. W 1676 r. mieszkało tu 33 rodziny żydowskie. Nie wszystkie jednak w samym Żmigrodzie, lecz i w pobliskiej okolicy. Na początku XVIII wieku swoboda wyznaniowa oraz możliwość rozwijania działalności gospodarczej przyczyniły się do szybkiego wzrostu liczby semickich mieszkańców miasta. Żmigrodzka gmina żydowska podporządkowała sobie wówczas wspólnoty z innych miast, np. Jasła czy Gorlic.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772r. Żmigród znalazł się pod zaborem austriackim. Raport finansowy, przeprowadzony w 1781r., zakwalifikował tutejszych Żydów do najniższej grupy podatkowej. Dziesięć lat później przedsięwzięto w związku z tym decyzję o przesiedleniu 17 rodzin. Każda z nich miała otrzymać 250 florenów na zagospodarowanie w nowym miejscu. Plan nie został w pełni zrealizowany. Do 1805r. przeprowadziły się tylko cztery rodziny. Wspólnota żydowska przeżywała największy rozkwit pomiędzy końcem XVI wieku a połową XVIII stulecia. Ówczesny rabin Żmigrodu cieszył się wielkim szacunkiem w całym regionie. Społeczność miała wówczas nie tylko rabina, ale też szkołę religijną. W latach 1680r. - 1690r rabinem był Avrohom, a pomiędzy 1692 a 1695r. zwierzchnikiem wspólnoty i jesziwy był rabin Menachem Mendl. Jego następcą został Benyamin Zeev Wilk Rimner. Po nim, w 1721r., nastał rabin Avrohom Shor, a następnie Yehoshua Heshl Blumenfeld (od 1770r.). W 1870 roku gmina żydowska liczyła 707 osób. W ciągu 30 lat jej liczebność wzrosła do 1988 osób, przy czym w samym Żmigrodzie mieszkało 1240 Żydów, którzy stanowili 51,1% ogółu mieszkańców. Kahał utrzymywał wówczas 3 szkoły religijne. Populacja Żydów w mieście i w okolicy osiągnęła w jednym roku nawet 1926 osób. Statystycznie mieszkało tu ok. 150 - 160 rodzin. Zamieszkiwali oni 67 domów, najczęściej przepełnionych, w których mieszkało po kilka rodzin. Od 1896 roku działało w miasteczku Towarzystwo Oszczędnościowo - Kredytowe, któremu prezesował Chaskel Krebs, zaś w rok później utworzono Towarzystwo Kredytowe, na którego czele stał Chaskel Erdhein. Upadek finansowy wspólnoty rozpoczął się w XIX wieku. Wielu Żydów, mieszkających dotąd w mieście lub w okolicznych wsiach, opuściło Żmigród i przeprowadziło się do Jasła lub Gorlic. W latach 80-tych dziewietnastego wieku można zauważyć wyraźny spadek zaludnienia w tej części miasta, który utrzyma się do początku XX wieku. Masowy eksodus miał miejsce podczas I wojny światowej. Wielu Żydów już nigdy nie powróciło do Polski. W drugiej połowie XIX w. dość liczni byli chasydzi. Przeważali zwolennicy cadyka z Sącza. Przewodził ich Beniamin Zeew, uczeń Chaima Halberstama. Byli tu także zwolennicy cadyków: Mordechaja Dawida Ungera i Aschera Jeshajahu. W 1907 r. cadykiem w Nowym Żmigrodzie został Sinaj Halberstam, który zmarł w czasie II wojny światowej na Syberii.

Dynastię cadyków żmigrodzkich kontynuował po nim, jego syn Aron. Podczas I wojny światowej miasto straciło sporo mieszkańców, bowiem w 1921 r. miało ich zaledwie 1959, w tym 940 Żydów. W latach międzywojennych liczba ta wzrosła do 1460 osób. Działało tu wówczas kilka partii i organizacji młodzieżowych: Mizrachi, He - Techija, Akiba i Ha - Noar ha - Cijoni. Gemilat Hessed, fundusz założony przy pomocy organizacji American Joint w 1927 r., wypłacił w 1929 r. 30 pożyczek na łączną wysokość 3000 zł. Przestał być wypłacalny w 1938 r., a jego dotychczasowi przedstawiciele wyjechali do USA. Okupacja hitlerowska przyniosła zagładę lokalnej społeczności żydowskiej. Wiosną 1940 r. gestapo i niemiecka żandarmeria rozstrzelały 150 osób, które zostały pochowane w zbiorowej mogile na miejscowym cmentarzu żydowskim. W 1941 r. w miasteczku było ok. 800 Żydów. Hitlerowcy utworzyli dla nich getto. Zamknęli w nim także semickich mieszkańców okolicznych wsi, m.in. Osieka oraz grupę przesiedloną z Krosna, w której byli również łodzianie. Przewodniczącym Judenratu został Hersch Eisenberg. Na początku 1942 r. gestapowcy rozstrzelali na miejscowym kirkucie 16 Żydów. Kolejne egzekucje, jakie tam doraźnie organizowano, pochłonęły kilkadziesiąt ofiar. Podczas likwidacji getta, w którym ostatecznie znalazło się ok. 2800 osób, 7. 07. 1942 r. w Hałbowie hitlerowcy zamordowali 1257 z nich, w tym rabina Arona Halberstama, natomiast ok. 40 na miejscowym cmentarzu żydowskim. Tydzień później ponad pięciuset wysłano do obozu w Płaszowie, zaś 15 sierpnia kolejną grupę 150 osób - do obozu w Zasławiu. Jesienią 1942 r. pozostałych w getcie wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. 3. 08. 1943 r. grupę Żydów, pochodzących ze Żmigrodu, rozstrzelano w lesie w Warzycach. Na terenie pobliskiej Huty Polańskiej rozstrzelano 6 osób, natomiast 9. 02. 1944 r. w Faliszówce zamordowano kolejnych 6 i ukrywającego ich Polaka Władysława Krzysztyniaka. Jan i Ludwika Barut mieszkali podczas wojny w Hucie Polańskiej, w odległości około 20 km od Nowego Żmigrodu. Ich córka Jadwiga wyszła za mąż za Stanisława Urbańskiego (1913 - 1973). W czerwcu 1942 r. Niemcy zaczęli kopać w lesie koło Krempnej doły. Rozeszła się wiadomość, że mają być tam rozstrzeliwani Żydzi. U Urbańskich schronił się wówczas pochodzący ze Żmigrodu Józef Strenger z córką Goldą. Przez pewien czas ukrywali się w lesie, dokąd Urbańscy przynosili im jedzenie. Po jakimś czasie Urbański skontaktował się z oddziałem partyzanckim i Strenger przyłączył się do nich. Natomiast 11 - letnia Golda pozostała u Urbańskich jako ich kuzynka. Jan Barut pracował wówczas jako kierownik szkoły powszechnej i wystawił jej świadectwo szkolne na nazwisko Barbara Folta. Po wojnie Barutowie zostali wyróżnieni medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Po wojnie w Żmigrodzie została zaledwie jedna rodzina żydowska, która ukrywała się w pobliskich lasach. Do 1955 r. Wolhmud Pinkas zawiadywał majątkiem żydowskim, który wysprzedał mieszkańcom Żmigrodu. Po jego śmierci żona sprzedała swój dom w rynku i wyjechała za granicę. Ciało jej męża spoczywa na cmentarzu żydowskim w Nowym Żmigrodzie. Jego nagrobek zachował się w dobrym stanie do dziś.

Cmentarz powstał na początku XVII wieku i mieści się na prawie dwuhektarowej powierzchni prawie 600 macew, z czego ponad sto zachowało się w bardzo dobrym stanie.

Obecnie opiekuje się nim Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu, które podjęło się renowacji nekropolii żydowskiej. Pamięć o dawnych mieszkańcach Żmigrodu powinna być pielęgnowana, a kultura, po nich pielęgnowana.

Katarzyna Jurkowska, Jerzy Dębiec

Słowniczek:

cadyk - z hebr. cadik - pobożny, sprawiedliwy; charyzmatyczny przywódca wspólnoty chasydzkiej, zwany też rebe. W czasach formowania się chasydyzmu, za życia jego twórcy Baal Szem Towa, instytucja cadyka nie była jeszcze znana. Wykształciła się dopiero w pokoleniu jego uczniów. Rola i zadania cadyka zostały opisane przez Elimelecha z Leżajska.

synagoga - z gr. synagoge; zgromadzenie, miejsce zebrań, żydowski dom modlitwy. Słowo synagoga odpowiada hebrajskim nazwom: Bejt knesset (dom zgromadzenia - obiekt będący miejscem spotkań, m.in. w celu odprawiania obrzędów religijnych), Bejt Midrasz (dom nauki, szkoła - miejsce studiowania).